Słowo „bushido” pochodzi od dwóch wyrazów: bushi – rycerz, samuraj oraz do – droga, nauka, sposób i po złączeniu znaczy tyle co droga samuraja, rycerza. Oprócz tego słowo do tłumaczone jest także jako powinność, moralność. W ten sposób bushido oznaczać może również „moralność samuraja”, „etyka rycerza”. Samuraje uważali bushido za metodę doskonalenia cielesnego i duchowego.Plamę na honorze samuraj mógł zmyć tylko w jeden sposób – popełniając rytualne samobójstwo zwane „seppuku” znane w Europie jako harakiri.

Inazo Nitobe podaje i bliżej charakteryzuje następujące cechy wojownika: prawość; odwaga; współczucie; grzeczność; prawdomówność i szczerość; honor; pogarda dla wygód osobistych, pieniędzy, panowanie nad sobą.

• Prawość i sprawiedliwość – pojęcie sprawiedliwości wywodziło się pojecie „prawości”, które było uważane za wyższą formę sprawiedliwości. Mawiano: „Prawość – jest siłą wejścia bez wahania na drogę, która wskazuje rozum. „[] Umrzeć kiedy trzeba umrzeć, uderzyć kiedy trzeba uderzyć”. Z pojęciem prawości związane jest pojęcie giri – dosł. „poprawny sposób myślenia”, co znaczyło poczucie obowiązku, który wedle opinii publicznej musiał być spełniony.

• Sprawiedliwość wiązała się z pojęciem Katakiuchi – krwawa zemsta, była środkiem do zaspokojenia sprawiedliwości. Wierność wobec suzerena wymagała, aby zniewaga wyrządzona panu bezwzględnie została pomszczona. Zemsta była usprawiedliwiona, gdy podejmowano ją za dobroczyńców lub za panów.

• Odwaga – bushido uznawało tylko dzielność rozumną, potępiając niepotrzebne ryzyko. Nierozumna, bezsensowna śmierć była nazywana „psią śmiercią”.

• Dobroć, współczucie z nieszczęśliwymi – samuraja powinny cechować: łaskawość, miłosierdzie i litość, wielkoduszność, sympatia w stosunku do innych ludzi. Etykieta wojny wymagała, aby samuraj nie przelewał krwi słabszego, pokonanego przeciwnika. Bushido zawierało więc w sobie współczucie wobec słabych, bezbronnych, pokornych w obliczu szlachetności samuraja. Jednakże należy zaznaczyć, że przestrzegano młodych samurajów przed zbytnią łagodnością.

• Uprzejmość – powinna być raczej uzewnętrznionym poszanowaniem obcych uczyć. Z nadzwyczajną starannością uczono jak się kłaniać, chodzić i siedzieć. Zachowanie przy stole stało się prawdziwą umiejętnością. A picie herbaty wyniesiono do rzędu ceremonii. Dobrze wychowany człowiek musiał naturalnie być mistrzem w tych kunsztach.

[divide icon=”square” color=”#efefef”]

• Skromność – była bliska uprzejmości, przez którą rozumiano także cierpliwość, brak uczuć zawiści i złości, człowiek honorowy nigdy nie używał do siebie określenia „mistrz”, tylko „dążący do mistrzostwa”. Rozwojowi zasady uprzejmości sprzyjały nieustannie ćwiczenia dobrych manier. Jeżeli skromność nakazywała samurajowi zachowywać się wobec pana szczególnie uprzejmie i uniżenie okazywać cierpliwość – to wobec prostych ludzi bushi stawał się hardy i wzniosły.

• Prawda i prawdomówność – „Bushi-no ichi-gon”- słowo samuraja – wystarczyło, by poświadczyć jakieś twierdzenie. Poszanowanie prawdomówności było tak wielkie, że najlepsi samurajowie nawet przysięgę uważali za ubliżającą ich godności.

• Honor – „Dobre imię” uważano za coś co rozumie się samo przez się; najlżejsze jego zadraśnięcie uchodziło za wstyd. „Będą się z ciebie śmiać” – w ten sposób matka karciła małego urwisa. Takie zwracanie się do poczucia honoru trafiało w serce dziecka, w punkt najbardziej wrażliwy. Uczucie wstydu wydaje się być pierwszym znakiem moralności. Honor i sławę ceniono bardziej niż życie, dlatego kiedy na kartę stawiano jedno z tych pojęć, samuraj bez namysłu oddawał za nie życie. Z tą cechą wiązał się obowiązek uczciwości w walce. Aby uniknąć hańby lub zdobyć sławę, znosili młodzi samurajowie wszelkiego rodzaju niedostatki lub też poddawali się najcięższym fizycznym i moralnym cierpieniom. Życie niewiele u nich znaczyło, jeśli za jego cenę można było zdobyć sławę i honor; skoro więc zdarzyła się sposobność rzekomo warta tej ofiary, ofiarowano życie z największym spokojem i bez namysłu. Wojownicy surowo strzegli swego „dobrego imienia” – wstyd był najcięższym doznaniem dla samuraja. „Niesława jest podobna do nacięcia na drzewie, które z czasem robi się coraz większe”.

• Obowiązek wierności – wierność wobec pana wymagała od samuraja całkowitego wyrzeczenia się korzyści osobistych. Jednak nie oznaczała konieczności składania w ofierze własnego sumienia. Bushido nie uczyło wyrzekania się własnych przekonań nawet dla suzerena, dlatego w wypadku, kiedy feudał żądał od wasala czynów sprzecznych z jego przekonaniami, wasal ów winien był wszelkimi siłami starać się przekonać swego księcia, aby zaniechał postępku hańbiącego imię szlachetnego człowieka. Jeśli okazywało się to daremne, samuraj winien był dowieść szczerości swoich słów, popełniając samobójstwo metodą seppuku.

• Panowanie nad sobą – niegodnym samuraja było okazywać twarzą to, co się dzieje w jego duszy. Cierpliwość i znoszenie przykrości wzmacniano takim oto cytatem Mencjusza: „Cóż mnie to może obchodzić, gdy ty poniżysz siebie i mnie obrazisz. Mej duszy nie zdołasz splamić swoją obrazą”. Umiejętność panowania nad sobą i kierowania swoimi uczuciami była u samurajów doprowadzona do doskonałości. Równowaga duchowa była ideałem bushido. Ilustracją do umiejętności samokontroli samurajów jest obrzęd seppuku. Samobójstwo było przez samurajów uważane za najwznioślejszy czyn i najwyższy przejaw osobistego heroizmu.

• Kłamstwo dla samuraja równało się tchórzostwu. Słowo samuraja znaczyło więcej niż jakiekolwiek pisemne zobowiązania, które były uważane za poniżające.

Bushido było moralnym kodeksem wojowników, który zawierał w sobie przede wszystkim elementy takich religii jak: buddyzm, konfucjanizm i shinto – narodowej religii Japonii. W bezpośrednim związku z kodeksem samuraja była też medytacja zen, wyrabiająca u wojownika pewność siebie i zimną krew w obliczu śmierci. Bushido przejęło od zen ideę surowej samokontroli. To właśnie panowanie nad sobą i swoimi emocjami uważane było powszechnie za najcenniejsze przymioty charakteru samuraja.

Mistrz Musashi, wskazuje m.in. takie reguły:

• Nie buntuj się przeciwko tradycyjnym zasadom.
• Nie poszukuj dla siebie przyjemności.
• Pozostań bezstronny wobec wszelkich zjawisk.
• Traktuj siebie lekko, a innych poważnie.
• Nie gań i nie krytykuj siebie, ani innych.
• Nie miej serca pełnego przywiązań i miłości.
• Nie pożądaj rzeczy.
• Nawet, jeśli odrzucisz swoje ciało, nie odrzucaj swojego honoru.
• Nie oddalaj się nigdy od Drogi Wojownika.

Do głównych zasad samurajskiej moralności zaliczano: wierność wobec pana, męstwo, odwagę i bezpośrednio związany z tym wysoki kunszt wojenny; uczciwość i prawość, prostotę i powściągliwość, pogardę dla wygód osobistych i pieniędzy. W moralnym kodeksie samurajów wielką wagę przywiązywano również do katakiuchi – krwawej zemsty. Wierność wobec suzerena  wymagała, aby zniewaga wyrządzona panu została bezwzględnie pomszczona.

Umiejętność panowania nad sobą i kierowania nad swoimi uczuciami była u samurajów doprowadzona do doskonałości. Równowaga duchowa była ideałem bushido.

O mistrzowskim opanowaniu własnych odczuć i olbrzymiej samokontroli świadczyć może chociażby obrzęd samobójstwa – seppuku. Odebranie  sobie życia było uważane przez wojownika za najwznioślejszy czyn i najwyższy przejaw osobistego heroizmu.

Po rewolucji 1868 roku i zniesieniu stanu rycerskiego, kodeks bushido również przestał istnieć. Jednak niektóre idee „drogi samuraja” można znaleźć jeszcze i dziś w życiu Japończyków.

BIBLIOGRAFIA

1. Nitobe Inazo – „Bushido dusza Japonii”.

2. Aleksander Śpiewakowski, Samuraje, Warszawa 1989.

3. Mistrz Kaisen, Budodharma – droga samuraja, Katowice, bez roku wydania.